ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗ ΤΙΜΟΥΝ ΚΑΙ ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΟΥΝ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΧΡ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ

ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗ ΤΙΜΟΥΝ ΚΑΙ ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΟΥΝ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΧΡ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ ΕΠΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΠΑΡΑΧΩΡΗΣΕΙ ΣΤΗ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΤΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

Τα Εκπαιδευτήρια Μπακογιάννη αποχαιρετούν έναν από τους κορυφαίους εκπροσώπους της ελληνικής διανόησης, τον καθηγητή φιλοσοφίας και συγγραφέα Χρήστο Γιανναρά αναδημοσιεύοντας την συνέντευξη που είχε παραχωρήσει στη Δημοσιογραφική Ομάδα του Λυκείου μας τον Οκτώβριο του 2019. 

 Οι τότε μαθήτριες του σχολείου Καθάριου Φαίη, Μάσβουλα Ελένη και Ξόμαλη Δόμνα και ο λυκειάρχης των εκπαιδευτηρίων, φιλόλογος κ. Δασταυρίδης Αναστάσιος είχαν την τύχη και την τιμή να φιλοξενηθούν στην οικία του αείμνηστου καθηγητή και να καταγράψουν με τη δημοσιογραφική τους πένα τις εξαιρετικές του σκέψεις και απόψεις για τον σύγχρονο κόσμο και το μέλλον του. 

 Τιμώντας λοιπόν αυτή την εξέχουσα προσωπικότητα των γραμμάτων παραθέτουμε τη συνέντευξη που μας είχε παραχωρήσει:

Πώς η ενασχόληση με τη φιλοσοφία δύναται να βελτιώσει τη ζωή ενός ανθρώπου;

Φιλοσοφία σημαίνει φιλία σοφίας. Φιλία στην αρχαία Ελλάδα σήμαινε σχέση αγαπητική, σήμαινε έρωτα. Η φιλοσοφία είναι ο έρωτας προς τη γνώση. Η λέξη ωστόσο έρως έχει εκστατικό χαρακτήρα, σημαίνει ότι οφείλω να βγω από το εγώ μου για να αγαπήσω. Η γνώση δεν είναι απλώς πληροφορία. H γνώση είναι μετοχή, εμπειρική, άμεση σχέση. Η φιλοσοφία λοιπόν διδάσκει ένα τρόπο σχέσεων, ένα τρόπο συμμετοχής στην πραγματικότητα. Η ιστορία γνώρισε δύο μεγάλους πολιτισμούς. Τον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων και τον μεταρωμαϊκό δυτικό πολιτισμό που ζούμε σήμερα. Οι δύο αυτοί πολιτισμοί δεν συμβιβάζονται γιατί ξεκινούν από διαφορετική αντίληψη της αλήθειας, της ορθής γνώσης. Για τους Έλληνες η αλήθεια προέρχεται από το στερητικό α και τη λήθη δηλαδή την αφάνεια, την απόκρυψη. Επομένως η αλήθεια ήταν η έλλειψη αφάνειας, άρα η φανέρωση, ο φωτισμός. Η λατινική λέξη αντίθετα είναι veritas και ορίζεται από το μεσαίωνα ως η σύμπτωση του πράγματος με την έννοια. Στην περίπτωση δηλαδή του δυτικού πολιτισμού η λέξη αλήθεια σημαίνει ένα ατομικό γεγονός στο οποίο σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η ατομική νόηση. Στον ελληνικό πολιτισμό δε λειτουργεί μόνο η νόηση αλλά η συμμετοχή, η εμπειρία μετοχής. Οι Έλληνες δημιούργησαν τόσο μεγάλο πολιτισμό αναζητώντας την κοινωνία του αληθούς.

Η κρίση που βιώνει η χώρα μας είναι αμιγώς οικονομική ή και ηθική;

Η νεώτερη Ελλάδα έχει ένα σύνδρομο να γίνει κάτι άλλο από αυτό που είναι. Υπερηφανεύεται για το παρελθόν της αλλά το αγνοεί με τρόπο ανατριχιαστικό. Αν ρωτήσετε οποιονδήποτε Έλληνα γιατί ο Παρθενώνας είναι σημαντικότερος από τον Πύργο του Άιφελ δε ξέρει να σας απαντήσει. Δεν το έμαθε ποτέ. Μαθαίνουμε ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός έχει αξία διότι μοιάζει με τη δημοκρατία που βρήκαν οι Ευρωπαίοι μετά το μεσαίωνα. Λανθασμένα δηλαδή έχουμε ως κριτήριο του ορθού, τη μεταμεσαιωνική Ευρώπη και όλα καταξιώνονται ή απαξιώνονται ανάλογα αν μοιάζουν με αυτό, διότι λανθασμένα θεωρούμε αυτή ως συνεχιστή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού ενώ οι σημερινοί Έλληνες εκβαρβαρώθηκαν. Δημιουργήσαμε λοιπόν ένα κράτος θεμελιωμένο σε αυτή τη μειονεξία, στο οποίο τα πάντα είναι από αντιγραφή. Το εκπαιδευτικό σύστημα, το πανεπιστήμιο, οι ονομασίες των εδρών, των σχολών, όλα αντιγραφή. Οι ιδεολογίες το ίδιο. Ήρθε ο μαρξισμός στην Ελλάδα ενώ εδώ δεν υπήρχε ποτέ εργατικό προλεταριάτο. Θέλησαν να βαφτίσουν ως εργατικό προλεταριάτο τους εργάτες που δούλευαν στις καπνοβιομηχανίες της Καβάλας ή του Αγρινίου για να δείξουν ότι είμαστε κι εμείς Ευρωπαίοι, ότι έχουμε προλεταριάτο, ότι έχουμε καταπίεση άρα ότι πρέπει κι εμείς να έχουμε κομμουνιστικό κόμμα. Η έννοιες δεξιά – αριστερά δημιουργήθηκαν από αντιγραφή. Η αντιγραφή όμως δεν εκφράζει τις επιχώριες ανάγκες. Η σχιζοφρένεια αυτή έχει οδηγήσει σε μία σύγχυση. Πρέπει να ξαναβρούμε οι Έλληνες μία πίστη στον εαυτό μας.  Άρα στο ερώτημα απαντώ πώς να πρέπει συμβεί μία ριζική αλλαγή σε δύο τομείς, στην εκπαίδευση και στην πληροφόρηση.

Γιατί ένας λαός πρέπει να γνωρίζει την ιστορία του;

Γιατί η ζωή έχει πάντα συνέχεια.

Συνέχεια ή δημιουργεί κύκλους;

Όχι, υπάρχουν φαινόμενα που μπορεί να ανακυκλώνονται αλλά ουσιαστικά ακόμα και στα ανακυκλούμενα, εφόσον αυτά δεν είναι μίμηση, αντιγραφή  και επομένως παρακμή, υπάρχει κάτι νέο.

Χρειαζόμαστε σήμερα ένα μεγάλο πολιτικό που θα εμπνεύσει το λαό;

Χρειαζόμαστε έναν κοινωνικό μεταρρυθμιστή για να αλλάξει θεσμούς. Για παράδειγμα ο δημόσιος υπάλληλος στη συνείδηση την ελληνική, αν δεν υπερβάλλω, είναι αυτός που βολεύτηκε. Έχει τελείως χαθεί η συνείδηση του κοινωνικού λειτουργού, της θυσίας της ιδιωτικής καριέρας στην υπηρεσία των κοινών.

Συνεπώς η ελληνική νοοτροπία πρέπει να αλλάξει…

Σαφώς. Ωστόσο η νοοτροπία δεν αλλάζει με ηθικοδιδασκαλίες, ούτε με συναισθηματισμούς. Αλλάζει με θεσμούς οι οποίοι δεν επιφέρουν άμεσες μεταβολές. Μπορεί να ακουστεί τρελό αλλά θα αισθανθούμε αισιοδοξία αν βρεθεί ένας πολιτικός ο οποίος θα καταργήσει ό, τι διδάσκεται στα έξι χρόνια του δημοτικού σχολείου. Να μη  δίνεται καμία εγκυκλοπαιδική γνώση. Να διδάσκεται πλέον γλώσσα. Γραμματική, συντακτικό, ετυμολογία. Η γλώσσα έχει τρομακτική δυναμική και αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στην ποίηση. Να διδάσκονται επίσης μαθηματικά ως γλώσσα. Εκεί είναι το πλέον συναρπαστικό! Μας μαθαίνουν τα μαθηματικά χρόνια τώρα ως κάτι χρηστικό, ωφέλιμο. Ενώ τα μαθηματικά εκφράζουν αυτά που δε λέγονται με λέξεις. Και τέλος μουσική. Τέτοιες παρεμβάσεις δεν προσθέτουν πληροφορίες, δημιουργούν στο μαθητή υποδομές για να λειτουργήσει. Του δημιουργούν ετοιμότητα. Το εξεταστικοκεντρικό σύστημα είναι από τα έσχατα σημάδια παρακμής στο οποίο δεν αντιδρά κανείς. Άλλο σημάδι φοβερής παρακμής είναι ότι θεωρείται προοδευτικό στοιχείο η κατάργηση της βαθμολογίας, της αξιολόγησης, της αριστείας. Θεωρούν ότι θα πληγωθεί το παιδί συναισθηματικά. Αυτά είναι απάνθρωπα πράγματα γιατί ο άνθρωπος δεν μπορεί να προχωρήσει στη ζωή παρά μόνο με κριτική, άρα με σύγκριση και με κίνητρο να υπερβεί τη θέση που βρίσκεται για κάτι καλύτερο. Είναι φοβερά δυσάρεστο ότι ένα μεγάλο ποσοστό μαθητών είναι λειτουργικώς αναλφάβητοι.

Αν ήσαστε εσείς υπουργός παιδείας σε ποιες επιπλέον αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος θα προβαίνατε;

Για το δημοτικό σας απάντησα. Μόλις τελειώνεις τον ελληνικό κύκλο παιδείας, είτε είσαι μικρός Αφγανός είτε Τούρκος, απαιτώ να μάθεις ποια μεταφυσική γέννησε τον Παρθενώνα και ποια την Αγία Σοφία. Δε σου ζητώ να την ασπαστείς αλλά να την ξέρεις. Όχι ως υποχρεωτική ιδεολογία αλλά ως στοιχεία πολιτισμού.

Τι νόημα έχει για εσάς η ορθοδοξία;

Είναι μια λέξη που δεν τη συμπαθώ! Γιατί αμέσως δηλώνει την ορθή δόξα, την ορθή γνώμη, άποψη. Ποιο όμως είναι το κριτήριο της ορθότητας; Αν το κριτήριο είναι ο Πάπας, ο Μαρξ ή ο Φρόυντ, τότε δεν έχω ορθοδοξία, έχω ολοκληρωτισμό. Τέτοιες ορθοδοξίες είναι αρρώστια! Γι’ αυτό και σήμερα δυστυχώς βλέπουμε κληρικούς να λένε ότι ορθοδοξία είναι ό, τι λένε οι Πατέρες. Δε με ενδιαφέρει αν λέει κάτι κάποιος. Αλήθεια είναι αυτό που μου φωτίζει τη ζωή. Υπάρχει ωστόσο σίγουρα διαφορά μεταξύ θρησκείας και εκκλησίας. Η θρησκεία είναι ένα ατομοκεντρικό γεγονός. Αποδοχή να ασπαστώ δόγματα, αλήθειες αλάθητες και διενέργεια ενός λατρευτικού τυπικού. Αυτά όμως είναι πεθαμένα πράγματα. Εξ ορισμού όχι λόγω εποχής. Ο χριστιανισμός είπε για τον εαυτό του ότι δεν είναι θρησκεία αλλά ότι είναι εκκλησία. Την λέξη εκκλησία την είχαν οι αρχαίοι Έλληνες. Παράγεται από το ἐκκαλῶ. Ήταν η συνέλευση των πολιτών η οποία συνιστούσε την πραγμάτωση και φανέρωση της πόλεως, δηλαδή ενός άλλου τρόπου ύπαρξης. Το να είσαι πολίτης σήμαινε να υπάρχεις με άλλο τρόπο, να υπάρχεις και για την πόλη, μετέχοντας στα κοινά. Η συνύπαρξη έπρεπε να είναι μία λογική κοινωνία. Ο Έλληνας λοιπόν πατούσε στη γη και είχε μία θέα, θεωρία του σύμπαντος αναζητώντας το κριτήριο της αληθείας. Και όρισε ως αληθινό το αθάνατο. Και ήδη ο Ηράκλειτος λέει ότι αυτό το αθάνατο δεν είναι ένα κάτι αλλά ένα πώς, είναι ο τρόπος της του παντός διοικήσεως, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο συνυπάρχουν τα πράγματα. Αυτό είναι το αληθές, η ουσία. Εξασφαλίζει τη συνέχεια και την αρμονία. Γι’ αυτό και το σύμπαν λέγεται κόσμος, δηλαδή κόσμημα. Κόσμος αρμονίας, τάξης. Συνεπώς αυτό πρέπει να μιμηθούμε. Το είδος δηλαδή των σχέσεων που θα εξασφαλίσουν την αρμονία. Ποιος τελικά είναι αυτός ο τρόπος; Η λογική. Ο θεός λοιπόν υπάρχει γιατί είναι προκαθορισμένο το πώς είναι οι θεοί. Όλα γύρω μας υπάρχουν γιατί προηγείται, άγνωστο πώς, ένας λόγος που καθορίζει τις σχέσεις, τις μορφές και τη μορφή των σχέσεων ανάμεσα στα υπαρκτά. Όποιος υπερβεί αυτή τη δεδομένη λογικότητα, όπως στην τραγωδία, κερδίζει την ανάσα της ελευθερίας, βγαίνει από την αναγκαιότητα, αλλά αμέσως τιμωρείται. Αν εκχριστιανίστηκαν οι Έλληνες ραγδαία μέσα σε έναν αιώνα, είναι γιατί ο χριστιανισμός τους δίδασκε ότι δεν υπάρχει ειμαρμένη, δεν υπάρχει αναγκαιότητα. Η αιτιώδης αρχή του υπαρκτού είναι η ελευθερία, όχι η αναγκαιότητα. Γι’ αυτό και η αρχή του υπάρχειν δεν είναι θεός, είναι ο πατήρ. Δηλαδή κάποιος ο οποίος υπάρχει γι’ αυτό που είναι, που γεννά και εκπορεύει από αγάπη. Η αγάπη δε μπορεί ποτέ να υποταχθεί στη σκοπιμότητα. Άρα υπάρχει επειδή αγαπά. Ο θεός λοιπόν είναι ο όντως έρως. Διδάχθηκαν αυτό οι Έλληνες και τη θρησκευτική πραγμάτωση αυτής της υποδοχής την ονομάζουν εκκλησία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η λειτουργία η ορθόδοξη είναι μια σαφής προέκταση της αρχαίας τραγωδίας. Κι ευτυχώς που δεν υπήρχε κήρυγμα όπως με υπερβολικό τρόπο υπάρχει σήμερα. Ενώ μέσα στον χριστιανισμό δε σου μαθαίνει κανείς τίποτα. Μετέχοντας φωτίζονται τα πράγματα. Η εκκλησία είναι η σύναξη της ευχαριστίας. Πάμε στην εκκλησία για να γιορτάσουμε κι αυτή η γιορτή αφήνει στον άνθρωπο γνώση εμπειρική.

Ποια η παιδαγωγική αξία της τέχνης; Η κρίση περιόρισε την τέχνη στη χώρα μας;

Η τέχνη επί αιώνες είναι μια γλώσσα για να πούμε το άρρητο, αυτό που δε λένε οι έννοιες. Εδώ και μερικές δεκαετίες έχει πάψει όμως να το εκφράζει. Έχει γίνει μια γλώσσα για να βγάλει χρήματα ο καλλιτέχνης, άρα για να κάνει εντύπωση. Δεν εκφράζει αυτό που δεν υπάρχει, αλλά εκφράζει κάτι για να κάνει εφέ. Σήμερα λοιπόν η τέχνη περνά μια πολύ βαθιά κρίση.

Θα προτείνατε σε ένα νέο να ασχοληθεί με την πολιτική;

Να του το προτείνω από ενδιαφέρον γι΄ αυτόν όχι. Η πολιτική μεταμορφώνει τους ανθρώπους, τους αλλοτριώνει.

Ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας σήμερα;

Η νέκρωση των αντανακλαστικών της. Ζούμε δέκα χρόνια τώρα μία κρίση, ένα βασανισμό και δεν υπάρχει καμία αντίδραση. Να βγει ένας δικηγορικός σύλλογος Λαρίσης, μια ένωση εκπαιδευτικών άνω Βοιωτίας, κάποιοι παλαβοί για να αντιδράσουν. Για να μη σας απογοητεύω όμως, προσωπικά νιώθω ότι η Ελλάδα έχει το ιδίωμα να κρύβει εκπλήξεις. Μετά την τραγωδία της μικρασιατικής καταστροφής, το ιστορικό τέλος του ελληνισμού, εμφανίζεται η γενιά του ΄30. Μετά το συμμοριτοπόλεμο γεννιέται η γενιά του ΄60. Το αισιόδοξο σκεπτικό μου όμως σταματά από το γεγονός ότι μέχρι και τότε λειτουργούσε ακόμα η γλώσσα. Σήμερα ένας Έλληνας κάτω των 50 ετών δεν καταλαβαίνει τι θα πει «τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τά νικητήρια». Ωστόσο σε προσωπικό επίπεδο μπορεί κάποιος να είναι φτωχός αλλά ταυτόχρονα να είναι άρχοντας χάρη στην προσωπική του εσωτερική καλλιέργεια. Αυτή μην την περιμένετε ούτε από το σχολείο, ούτε από τις εφημερίδες. Θα είναι το προσωπικό σας εύρημα, η προσωπική σας κατάκτηση.

Μια συμβουλή για τους νέους;

Ό, τι κι αν σπουδάσετε, με ό, τι ασχοληθείτε στη ζωή σας, να διαβάζετε μανιωδώς λογοτεχνία.